Inleiding

Wat is in de huidige tijd het nut van een boek over liberalisme? De gemene opinie lijkt te zijn dat liberalisme, de ideologie van vrijheid in het persoonlijk leven, een goede zaak is. Wie kan er immers tegen vrijheid zijn? Vanuit die gedachte prijzen liberalen vaak de invoerrechten, milieuheffingen, subsidies en andere nivellerende maatregelen die zij voorstaan om, blijkbaar, een liberale samenleving tot stand te brengen.

De welvaart die de mensheid, in ieder geval tot het verschijnen van dit boek aan toe, genoten heeft is niet afkomstig centraal bestuur, maar van de vrijheid te ondernemen. Dat ondernemen vormt tegelijkertijd een van de speerpunten van kritiek die aan de basis liggen van de kritiek op liberalisme en kapitalisme. Het zou slechts de ondernemers tot voordeel zijn om kapitalist te zijn. Het laat onverlet dat het kapitalisme is geweest dat op basis van privaat eigendom van productiemiddelen diezelfde arbeider een eigen huis, met elektriciteit, straatverlichting, radio’s, grammofoons, tijdschriften, telefoons, films en andere moderne geneugten heeft gegeven. Niemand stuurde Philips aan om zijn gloeilamp te ontwikkelen. Iedereen profiteerde. Mises betoogt dat het vaak juist deze positieve zaken zijn die de critici van liberalisme en kapitalisme vaak ‘vergeten’. Slechts als het misgaat wordt gewezen op de, schijnbare, tekortkomingen van deze ideologie en dit systeem.

Zo wordt het voorbeeld van kartelvorming genoemd. Als nu in een land een aantal producenten een afspraak maken om producten tegen een bepaalde prijs te verkopen zodat zij een bepaalde gegarandeerde winst- en marktverdeling kunnen realiseren dan wordt dit door tegenstanders aangehaald als een natuurlijke uitwas van kapitalisme. Het maken van een afspraak voor bepaalde prijzen of een bepaalde marktverdeling zal nooit standhouden in een vrije markt. De concurrentie zal direct profiteren van een dergelijke afspraak. In uw omgeving spreken alle taxichauffeurs af om tegen bepaalde tarieven te werken omdat dit ‘eerlijk’ is, ongeacht het niveau van service. In de vrije markt zal een ondernemer die goede service tegen een lager tarief levert deze afspraak nutteloos maken, hij is immers goedkoper voor dezelfde kwaliteit. Pas als een entiteit de ‘eerlijke’ prijs gaat handhaven kan deze prijs zo blijven. Dan is er echter geen sprake meer van een vrije markt en kan de schuld van de slechte prijs/kwaliteitverhouding niet meer gelegd worden bij de markt. Dat een taxi overal in de omgeving zijn taxi mag parkeren of juist of bepaalde plekken is niet een teken van een vrije markt.

Iedereen snapt dat als iemand zich afgeschermd weet van concurrentie, dit nooit eerlijke competitie op kan leveren. Zo ook in het het eigen leven. Men is geneigd niet die dingen te doen die hem schade berokkenen. Zo laat je liever niet je telefoon vallen of wacht je bij een spoorwegovergang tot het sein veilig is. Dat is een bepaalde wijsheid die, indien verder ontwikkeld, leidt tot een bepaalde levenshouding waarin de voor- en nadelen van persoonlijke handelingen worden afgewogen. Het leidt tot een persoonlijk verantwoordelijkheidsgevoel. Zo is het verstandig niet veel lekker en vet eten te eten. De korte termijn wordt gediend, maar de lange termijn niet. Moet nu de arts die de patiënt voorhoudt niet nu veel vet eten te verorberen het verwijt gemaakt worden dat hij niet de noden van de patiënt voor ogen heeft? In zekere zin is dat hetgeen liberalisme doet, stelt Mises. Er wordt gevraagd een rationele beslissing te nemen die door het maken van kleine offers nu, zoals niet vet eten, later grotere voordelen brengt.

Interessant is het dan ook om op te merken dat in politiek juist het tegenovergestelde lijkt te gebeuren. De belofte van vrijwel onmiddellijke verlossing als een bepaalde partij aan de macht komt zorgt voor een directe behoeftebevrediging ten koste van de toekomst. Dat komt neer op het ontkennen van de eigen verantwoordelijkheid en de realiteit van alledag. Het is daar dat collectivisten grote winst geboekt hebben. De misère van het eigen leven wordt afgeschoven op de prestaties van anderen. Mises voegt daaraan toe dat dit een tweeledig probleem is. Ten eerste kan men dit aanvaarden en zich er niet door uit het veld laten slaan en werken met de mogelijkheden die er zijn. Ten tweede kan zich terugtrekken in een fantasiewereld. Een wereld waarin de schuld van de misère altijd ligt bij de grote boze buitenwereld. Het is hier dat collectivisten met het utopische denken dat zij voorstaan een groot veld gewonnen hebben. Door de droom te beloven wordt de realiteit vervangen door een immer teleurstellende droom die steeds meer van de werkelijkheid af zal komen te staan. Het is ter betering van dit irrealisme dat Mises zijn werk schrijft opdat, zoals zou blijken uit de geschiedenis een van de laatste keren, er een helder liberaal geluid te horen zal zijn. Het nut van dit boek ligt dan ook al besloten in de inleiding. Het geeft een blik in hoe een liberale wereld eruit zou zien. Daadwerkelijk liberaal, dus vrij van kartelvorming.

Elke woensdag verschijnt een nieuwe aflevering over het boek ‘Liberalismus’ van Ludwig von Mises uit 1927. Voor het eerste deel in deze serie is gebruik gemaakt van de Inleiding.